कोतवाल म्हणजे समाज कंटकांपासून लोकांचे रक्षण करणारी व्यक्ती.कोतवाल पक्ष्याला इंग्रजीत ब्लॅक ड्रोगो तर हिंदीत भुजंगा असे नाव आहे. कोकिळाप्रमाणेच कोतवाल सर्वांच्या परिचयाचा आहे. तो सडपातळ आणि अतिशय चपळ असतो. शरीर मोठे डौलदार असते. कोतवाल पक्षी हा साधारण ३१ सें. मी. आकाराचा संपूर्ण काळ्या रंगाचा, लांब, दुंभंगलेली शेपूट हे याचे वैशिष्ट्य. कोतवाल नर-मादी दिसायला सारखेच असतात.
कोतवाल (पक्षी) संपूर्ण भारतभर आढळतो तसेच ईराणसह, पाकिस्तान, बांगलादेश, म्यानमार, श्रीलंका, चीन, इंडोनेशिया या देशांमध्येही याचे वास्तव्य आहे.हे पक्षी एकट्याने किंवा लहान-मोठ्या थव्याने शेतीच्या भागात आणि मोकळ्या मैदानी प्रदेशात राहणे पसंत करतात. हे सहसा विद्युत तारांवर किंवा गुरांच्या कळपात राहून विविध कीटक पकडून खातात.कोतवाल (पक्षी) मुख्यत्वे कीटकभक्षी आहे. कीटक, फुलातील मध आणि क्वचीत लहान पक्षी हे या पक्ष्यांचे खाद्य आहे तसेच इतर पक्ष्यांनी आणलेले खाद्य हिसकावून खाण्यातही हे तरबेज असतात.
एप्रिल ते ऑगस्ट हा काळ कोतवाल पक्ष्यांचा वीणीचा काळ असून यांचे घरटे जमिनीपासून ५ ते १० मी. उंच झाडांवर खोलगट, काटक्यांनी आणि कोळ्याच्या जाळ्यांनी बनविलेले असते. मादी एकावेळी ३ ते ५ पांढर्‍या रंगाची त्यावर भुरकट-तपकिरी ठिपके असलेली अंडी देते. पिलांचे संगोपन, त्यांना खाऊ घालणे वगेरे सर्व कामे नर-मादी मिळून करतात.
काळ्या रंगाचा शिडशिडीत बांध्याचा हा मध्यम आकाराचा पक्षी मोठमोठ्या शिकारी पक्ष्यांना सळो की पळो करून सोडतो. सडपातळ असला तरी अंगात खूप चपळता व वेगवान हालचालींमुळे तो शिकारी पक्ष्यांना नेहमीच वरचढ ठरतो. अनेक लहान लहान पक्ष्यांना याचा फायदा होतो व कोतवाल आजूबाजूला असला की निर्भयपणे ते आपली दिनचर्या पार पाडतात. या कामावरुनच याचे नाव कोतवाल पडले असावे.कोतवाल हा पक्षी अतिशय चपळ असतो गोंगाट्या व भांडखोर असला तरी तो गरीब पक्ष्यांना त्रास देत नाही. हिंस्र पक्ष्यांपासून आपल्या बरोबर तर पक्ष्यांच्या घरट्यांचे किंवा पिलांचे रक्षण करताना त्याचे गुण प्रकट होतात. हा पक्षी कावळ्याचा पाठलाग व करताना त्याला टोचा मारून हैराण करतानाही आपल्याला पुष्कळदा दिसतो. कावळ्यासारख्या लुटारू, लबाड आणि मोठ्या पक्ष्याचा देखील याच्यासमोर टिकाव लागत नाही. प्रसंग आला तर गरुड व ससाणा यांच्यावरही हल्ला चढवायला तो मागे-पुढे पहात नाही. होला, हळदी वगैरे सौम्य वृत्तीच्या पक्ष्यांना याचा हा स्वभाव माहीत असल्यामुळे कोतवाल ज्या झाडावर घरटे बांधतो त्याच झाडावर ते आपली घरटी बांधतात. त्यामुळे त्यांना अनासायासे संरक्षण मिळते.
कोतवाल पक्षी हे विविध प्रकारचे आवाज काढण्यामध्ये तरबेज असतात. कधीकधी ते शिकारी पक्ष्यांचे आवाजही अगदी हुबेहूब काढतात.मिमिक्रीच्या माध्यमातून इतरांसोबत खेळणाऱ्या या पक्ष्याला कधी रागही येतो. रागाने कर्कश व आव्हान देणारा आवाज काढतो. कावळा, घार, शिका, कोकीळ व आपल्यापेक्षा मोठ्या पक्ष्यांना हाकलून लावण्यासाठी व आपल्या खाद्यापासून आणि घरट्यापासून दूर ठेवण्यासाठी तो आपल्यातील या कलाबाजीचा पुरेपूर वापर करताना दिसतो.
कोतवालाला तसा कोणत्याच पक्ष्यापासून धोका नसतो. परंतु, अलीकडे वाढलेल्या रासायनिक कीटकनाशकांमुळे त्यांना धोक्याला सामोरे जावे लागते. फवारणीनंतर मेलेले कीटक खाऊन अनेक कोतवाल पक्षी व इतर कीटकभक्षी पक्षी मृत्युमुखी पडतात. यामुळे नैसर्गिकरित्या कीटकांवर नियंत्रण ठेवण्याचे काम करणाऱ्या कोतवालांची संख्या टिकवायची असेल तर शक्य असल्यास शेतकरी मित्रांनी रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर कमी करून, सेंद्रिय शेती करून निसर्ग संवर्धनामध्ये हातभार लावावा.
No comments:
Post a Comment