या पक्ष्यांच्या अनेक जाती आहेत. हिंदुस्थानात सारस क्रौंच, सायबेरियन क्रौंच, कांडय़ा करकोचा (क्रौंच) व सामान्य क्रौंच हे मुख्यत्वे आढळून येतात. सायबेरियन क्रौंच हा हिवाळय़ात सायबेरिया येथून राजस्थानमधील भरतपूर येथे स्थलांतर करतो. दक्षिण भारताच्या तुलनेत उत्तर भारतात हा जास्त प्रमाणात आढळून येतो. सर्वाधिक वावर राजस्थान व उत्तर प्रदेशातील गंगेच्या खोऱ्यात आहे. अन्नाच्या उपलब्धतेनुसार हे पक्षी स्थलांतर करतात. भरतपुरच्या केवलदेव घाना राष्ट्रीय उद्यानात हा पक्षी हमखास दिसतो. हा पक्षी आता अत्यंत दुर्मिळ झाला असून नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे.महाराष्ट्राचा विचार केला तर पश्चिम महाराष्ट्र व कोकणात फारच दुर्मिळ आहे. मुख्यत्वे उत्तर महाराष्ट्राच्या जंगलात (फारच कमी) पण थोड्याफार प्रमाणात व विदर्भात तसा बऱ्यापैकी दिसतो. भंडारा जिल्ह्यातील नवेगाव राष्ट्रीय उद्यान तसेच नागझिरा अभयारण्यात, मेळघाटमधील जंगलांच्या पाणथळी जागांमध्ये/भातशेतीमध्ये दिसण्याची शक्यता असते.सारस पक्षी हा धान्य, किडे खाऊन जगतो. त्यातही किडे, अळ्या खाण्यावर भर असतो. त्यामुळे त्याला शेतातला 'नॅचरल पेस्ट कंट्रोलर' असं म्हटलं जातं. सारस शेतामध्ये असणं शेत उत्तम स्थितीत असल्याचा संकेत मानला जातो.
सारस हा गिधाडापेक्षा मोठा असून १२०–१५२ सेंमी. उंच असतो. मान व पाय बरेच लांब डोके आणि मानेचा वरचा भाग लालभडक, डोक्याचा माथा राखी, मान पांढरी, संपूर्ण शरीर निळसर-करड्या रंगाचे, डोळे नारिंगी, चोच टोकदार व हिरवट रंगाची पाय लाल व पिसेविरहित असतात. मादी नरापेक्षा लहान असते.याचे वसतिस्थान पाणथळी जागा, तळी, सरोवरकाठ व नदीकाठ आहे तसेच भातशेतीचे प्रदेश याचे आवडते स्थान आहे मैदानी प्रदेशांत पाण्याच्या आसपास, तलाव व तळी यांच्या काठावर, दलदलीच्या जागी किंवा शेतात हा राहतो. या पक्ष्यांची जोडपी असतात कधीकधी एक-दोन पिले त्यांच्यासोबत असतात.
जुलै–सप्टेंबर यांचा विणीचा हंगाम असतो. घरटे बरेच मोठे बोरू, वेत, लव्हाळी व गवत यांचे बनविलेले असते सामान्यतः ते दलदलीच्या जागेवर किंवा पाणी साठलेल्या भाताच्या खाचराच्या मध्यभागी असते. मादी फिकट हिरव्या किंवा गुलाबी-पांढऱ्या रंगाची दोन अंडी घालते कधीकधी त्यांच्यावर तपकिरी किंवा जांभळ्या रंगाचे ठिपके असतात. नर-मादी घरट्यातील अंड्यांचे अतिशय जागरूकतेने रानमांजर, मुंगूस व कुत्री यांपासून संरक्षण करीत असतात. पिलू अंड्यातून बाहेर पडल्यावर लगेचच हिंडू-फिरू लागते.सारस गुपचुप भक्ष्य टिपीत असतात, त्यांना कोणी त्रास दिला किंवा हुसकले, तर ते कर्ण्याच्या आवाजासारखा मोठा आवाज काढतात उडतानादेखील ते असाच आवाज करतात. उडत असताना मान पुढच्या बाजूला लांब, ताठ केलेली असते व पाय मागे लोंबत असतात. ते जमिनीपासून जास्त उंचीवरून उडू शकत नाहीत परंतु त्यांचा वेग जास्त असतो.
इतर अनेक पक्ष्यांप्रमाणेच सारसच्या अस्तित्वाला आणि त्याच्या अधिवासाला मोठा धोका निर्माण झाला आहे. पण गेल्या काही वर्षांमध्ये मोठ्या प्रयत्नांनंतर महाराष्ट्रातल्या गोंदिया आणि मध्य प्रदेशातील बालाघाट जिल्ह्यामध्ये सारस पक्ष्यांच्या संख्येत वाढ झाली आहे.सारस पक्षी उत्तर प्रदेशाचा राज्य पक्षी आहे.यांच्या खालावत चाललेल्या संख्येला मुख्य कारण म्हणजे यांचा नष्ट होत चाललेला अधिवास. पाणथळ जागांचे शेतीत केले जाणारे परिवर्तन, शेतीसाठी होणारा पाण्याचा वारेमाप वापर आणि पाणथळ जागांचे प्रदूषण ही या मागची प्रमुख कारणे आहेत.
निसर्गाचा लाजाळू पक्षी व शेतकऱ्यांचा कैवारी म्हणून गणल्या जाणाऱ्या सारसाचे निवासस्थान धानाचे पीक असलेल्या शेतात असते. परंतु धानाचे पीक जोमदार यावे यासाठी शेतकरीवर्ग धानावर थायमेट नावाच्या किटकनाशकाची फवारणी करतात. हे थायमेट सारसांचे कर्दनकाळ ठरत आहे. एकीकडे सारस संवर्धनासाठी तरूण झटताहेत तर दुसरीकडे सारसांचे वास्तव्य असलेल्या परिसरात थायमेटचा वापर वाढल्याने त्यांचे अस्तीत्व धोक्यात आले आहेत.जगातील सर्वात मोठा उडणारा पक्षी असणारा आणि ऐतिहासिक महत्व लाभलेला सारस सारस पक्षी सध्या अस्तित्त्वाची लढाई लढत आहे.
No comments:
Post a Comment