'अरे खोप्यामधी खोपा
सुगरणीचा चांगला
देखा पिलांसाठी तिने
जीव झाडाले टांगला'
ह्या बाहिणाबाई चौधरी लिखित काव्यातून सुगरणीच्या कुशल घरटे बांधणीचे कौतुक केले आहे.
सुगरण पक्षी हा विणकर, गवळण या नावांनीही परिचित आहे. बाया सुगरण, स्ट्रेक सुगरण, ब्लॅक ब्रेस्टेड सुगरण, फिन सुगरण (पिवळा) आदी सुगरणच्या प्रजाती आहेत.
चिमणीच्या वर्गवारीत मोडणारा हा एक छोटा पक्षी आहे.
साधारण १४/१५ सेमी आकाराचा हा पक्षी आपल्या चिमणीसारखाच दिसतो.राखाडी भुरकट रंगाच्या ह्या पक्षाचं तोंड काळं नी डोकं पिवळ्या रंगाच असतं हाच काय तो फ़रक!अर्थात हा पिवळा रंग प्रजननाच्या काळात गडद होतो. बाकी तशीच भुरकट लहान म्हणजे आखूड टोकदार नी जाड चोच, तसेच लहान मातकट रंगाचे मजबूत पाय अगदी चिउताईच जणू. ह्याच लहानशा चोचीने हा पक्षी एवढं सुंदर घरटं बनवतो. घरटं बनवायला लागणारी उर्जा आणण्यासाठी हे खातात काय? लहान किडे, धान्य, फ़ळं नी गवतांच्या बियांच्या जोडीला कधीमधी फ़ुलपाखरं, बेडकाची लहान पिल्लं, लहानसहान पालीपण खातात बाया सुगरण पक्षी.
खेडोपाडी शेताचे बांध,माळरान इ.ठिकाणी ह्या सुगरणीची घरटी पाहायला मिळतात.ग्रामीण भाषेत ह्या घरट्यांना खोपा असे म्हणतात .झाडावर लटकणारी ही घरटी आकारानं एखाद्या बाटलीसारखी दिसतात.सुगरण हा पक्षी भारतासह पाकिस्तान, श्रीलंका, बांग्लादेश, म्यानमार या देशात आढळतो. पट्टेरी सुगरण, काळ्या छातीचा सुगरण आणि बाया, अशा तीन प्रकारचे सुगरण पक्षी प्रामुख्याने दिसून येतात.सुगरण पक्षाच्या घराचा आकार पालथ्या चंबूसारखा असतो. सुरूवातीला फांदीभोवती गवताचे धागे घट्ट विणून मजबूत लोंबता दोर तयार करतात. हा दोर एकट्या माणसाला तुटत नाही. त्याच्या आधारावर घरटे लोंबत ठेवले जाते. नंतर दोराच्या मोकळ्या धाग्यात दुसरे धागे गुंतवून घरटे बांधले जाते. घरटे मधोमध रूंद विणून त्याचे दोन भाग केले जातात. पहिला भाग बंद करून त्याला फुग्यासारखा आकार असतो.हा प्रतिभावान वीणकर आपले घरटे काथ्याच्या, गवताच्या धाग्यांपासून विणतो. याचा आकार पुंगीसारखा असतो. मध्ये फुगीर व खाली नळीसारखा बोगदा बसतो, ते घरटयाचे प्रवेशद्वार मधल्या फुगीर भागात वाटीच्या आकाराची शय्या असते. त्यात मऊ पिसे, कापूस असतो.दिसायला जसे मोहक असतात, तशीच त्यांची कलाकुसरही सुबक असते. हे सुगरण पक्षी एखाद्या झाडावर जणू आपले गावच बसवतात. जिथे मानवी रहदारी कमी असेल किंवा आपले गाव दिसणार नाही, अशी झाडे हा पक्षी निवडतो. या एकाच झाडावर त्याची १५ ते २० जणांची वस्ती विसावते. खास आपल्या पिलांच्या जन्मासाठी, त्यांच्या संरक्षणासाठी हे सुगरण पक्षी परिश्रमाने घरटी बनवितात. विशेष म्हणजे हे घरटे गवताच्या पातीपासून बनविली जातात.
विणीचा हंगाम सुरू झाल्यानंतर घरटी बांधायला सुरूवात करतात. जून ते सप्टेंबर हा सुगरण पक्षाच्या विणीचा हंगाम मानला जातो. काटेरी झाडावर घरटे तयार करण्याचे काम सुगरण पक्षातील नर करतात. घरट्यासाठी लागणाऱ्या गवताच्या पात्यासाठी तो ५०० ते ६०० वेळा खेपा मारतो. घरटी बनवायला साधरण २० ते ६० सेमी लांबीचे गवताचे दोरे ओढून काढून नर घरी आणतात. साधारण दिड दोन फ़ूट लांबीच एक घर बनवायला बाया नराला साधारण २५/२६ दिवस लागतात. घराच विणकाम करायला नर स्वत:च्या चोचीचा वापर करतो. या घरट्याचा मध्यभाग फ़ुगीर असतो जिथे अंडीपिल्ली रहातात. वाऱ्याने हे हलकं घर हलून पिल्लं खाली पडू नयेत म्हणुन नर आपल्या चोचीने चिखलाचे बारीक बारीक गोळे करून त्यांनी विणलेल्या घराच्या आतून लावतात. ह्या वजनाने घरटं वजनदार बनतं. कित्ती विचार करतात ना हे पक्षी? पक्षी निरिक्षकांनी नोंदी केल्या आहेत की सुगरण नर दक्षिणपश्चिमेच्या दिशेने घरटी करतात कारण परतीच्या म्हणजेच रिटर्न मोन्सूनचा त्रास घरट्यास होत नाही. निसर्गाने दिलेली चतूर बुद्धी नर घरटी बनवताना वापरतात. नेहेमी काटेरी झाडं किंवा पामच्या झाडावर ही घरटी बनवली जातात.
धान्य, किडया, मुंग्या खात असल्याने त्यांची उपलब्धता असलेल्या शेतातील माडाच्या झाडांवर काटेरी झुडपावर तो घरटी बांधतो. यासाठी तो अशी जागा निवडतो की तेथे साप, शिकारी पक्षी पोहोचणार नाहीत. हा वसाहत करून कळपाने रहाणारा पक्षी असल्याने एकाच झाडावर त्याची वीस पंचवीस घरटी लोंबकळताना दिसतात.ह्याच जोडीला ही घरटी पाणवठ्यावर बनवलेली असतात कारण अशाने भक्षकांचा त्रास घरट्यास होत नाही. तरूण नवथर नर पाणथळीच्या जागी घरटी बनवायचा सराव करतात.त्याचे घरटे मोठमोठया वादळ वा-यात पावसातही तग धरून वा-याच्या झोताबरोबर हेलकावत राहते आणि निसर्गातील या आश्चर्याने आपण निसर्गातच रमून जातो.
विणीचा हंगाम सुरू झाल्यानंतर घरटी बांधायला सुरूवात करतात. काटेरी झाडावर घरटे तयार करण्याचे काम सुगरण पक्षातील नर करतात. घरटे बांधण्याच्या कामी नराचा मोठा सहभाग असतो. घरट्याचा काही भाग पूर्ण होण्याच्या सुमारास मादीचा थवा तिथे येतो आणि घरट्याच्या बांधणीवरून नराची निवड करतो.आकर्षक घरटे बांधत असताना सुगरण पक्षी पंख फडफडवीत आवाज काढत मादी पक्षाला साद देतो. घरटे पहायला बोलावतो. मादी सुगरण येते. घरटे न्याहाळते. घरटे पसंत पडल्यास ती त्या नराला वरते. त्यांच्या विणीचा हंगाम जूनमध्ये सुरू होतो व सप्टेंबपर्यंत चालतो. मादी घरटयात दोन ते चार पांढरी शुभ्र अंडी घालते व पिल्ले जन्म घेतात.
पित्याने मेहेनतीने विणलेल्या या सुबक बंगल्यात यांची पिल्लं खूप दिवस रहात नाहीत. जेमतेम १८च दिवस इथे राहून ही भूर्र्र्र्र्र्र्र्र्र उडून जातात. जातात म्हणजे २/३ किमी च्याच परिसरात रहातात….एवढ्या कमी काळासाठी ही सगळी विणाविण नी जन्माचा शीण….गम्मत म्हणजे सुगरण पक्षाने सोडून दिलेल्या घराट्यात बऱ्याच वेळेस मुनिया पक्षी नांदतात.खेड्यापाड्यात आढळणारा हा पक्षी लोकांच्यात फारच प्रसिद्ध आहे.सुंदर घरटं बांधणारा एक कुशल पक्षी म्हणून ह्याची जनमाणसात नोंद आहे. दैनंदिन आयुष्यात सुगरणींचे खोपे सगळ्यांनी ठिकठिकाणी बघितले असतात. सुगरण पक्षी कसा दिसतो, हे आपल्यापैकी अनेकांना माहीत नसते, पण त्याचे अत्यंत काटेकोर विणलेले घरटे मात्र सगळ्यांच्याच परिचयाचे असते. सुंदर घरटी बांधण्यासाठी प्रसिद्ध असलेल्या सुगरण पक्ष्यांची मोजणी पर्यावरण दिनी म्हणजे ५ जूनला करण्याचा उपक्रम बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी रा‌बवत असते.. सुगरण पक्ष्यांची कमी होत जाणारी संख्या लक्षात घेऊनच या उपक्रमाचे आयोजन देशभरात केले जाते.
