ओळख पक्ष्यांची - बदक

 

एका तळ्यात होती बदके पिले सुरेख

होते कुरुप वेडे पिल्लू तयात एक 

           हि कविता  आपण लहानपणी नक्की ऐकलेली असणार.

            सुंदर व रुबाबदार  दिसणारा एक उभयचर पक्षी म्हणजे बदक.  बदक हा पक्षी जमीन व पाणी दोन्ही ठिकाणी संचार करू शकतो. बदक हंसापेक्षा लहान आणि शरीराने स्थूल असते. मान आणि पाय आखूड असतात. पाय शरीराच्या बऱ्याच मागच्या बाजूला असतात. त्यांचा रंग पिवळा असून त्यांच्यावर पुढे तीन व मागे एक बोट असते; पुढची बोटे पातळ कातडीने जोडलेली असतात. चोच मोठी, रुंद, चापट व पिवळी असते; ती पातळ त्वचेने झाकलेली असते. चोचीच्या दोन्ही कडांवर बारीक दात असतात.सामान्यतः नर व मादी यांच्या शरीराची रंगव्यवस्था वेगळी असते. पाळीव बदकांचा रंग सामान्यपणे पांढरा असतो;पण काहींचा काळा किंवा तपकिरी असून त्यात हिरवट चमक असते; काहींचे धड पांढरे पण डोके व मान काळी असते. अंगावरील पिसे अतिशय दाट असून शेपटीच्या बुडाशी असलेल्या तेलग्रंथीचा स्त्राव बदके आपल्या चोचीने पिसांना नेहमी चोपडतात; त्यामुळे पाण्यात पोहताना ती पाण्याने भिजत नाहीत. शरीरावरील कातडीला चिकटून सगळ्या शरीरावर मऊ पिसांचे आवरण असल्यामुळे थंडीपासून निवारण होऊन शरीराची उष्णता कायम रहाते. पिसे दर वर्षी गळून पडून नवी येतात.भारतात आसाम, केरळ, आंध्रप्रदेश, ओरिसा येथे मोठ्या प्रमाणात बदक आढळतात. तसेच महाराष्ट्रातही बऱ्यापैकी बदकांचा वावर आहे. पिवळ्या रंगाच्या, मोठी रुंदी व चापट चोचीमुळे ओळखल्या जाते.   भारतातही काही ठिकाणी कोंबड्यांप्रमाणे बदक पाळली जातात. म्हणजेच बदक पालन व्यवसाय केला जातो. 

                                 कोंबड्याप्रमाणे अंडी व मांस यांच्या उत्पादनासाठी बदके जगामध्ये सर्वत्र पाळली जातात. तथापि व्यवसाय म्हणून मोठ्या प्रमाणावर ती फारच कमी प्रमाणात पाळण्यात येतात. भारतामध्ये बदके मुख्यत्वे अंड्यांसाठी पाळण्यात येतात. साधारणपणे दमट हवामानामध्ये हा व्यवसाय केला जातो. समुद्र किनार्‍यालगत किंवा ज्या भागात भाताचे पीक जास्त होते अशा भरपूर पाऊस पडणार्‍या भागामध्ये बदक पालन चांगले करता येते. म्हणजे कोकण हा भाग बदक पालनासाठी अनुकूल आहे. बदकाच्या पालनात कोंबडी पालनापेक्षा काही जास्त फायदे आहेत. बदकांना कोंबडीपेक्षा कमी खाद्य लागते. बदकाचे पालन पिंजर्‍यात न करता साचलेल्या किंवा साचवलेल्या पाण्यात केले जात असल्यामुळे त्यांना पाण्यातच बरेचसे खाद्य सापडते. कोंबडीपेक्षा बदकांची रोगप्रतिकारक शक्ती जास्त असते आणि बदकांची अंडी देण्याची क्षमताही जास्त असते. बदकाची मादी कोंबडीपेक्षा वर्षाला ४० ते ५० जास्त अंडी देतात, शिवाय बदकाचे अंडे कोंबडीच्या अंड्यापेक्षा १५ ते २० ग्रॅम जास्त वजनदार असते आणि त्यामध्ये कोंबडीच्या अंड्यापेक्षा अधिक पोषक द्रव्ये असतात. बदक सर्वभक्षक आहे. बदक गवत, पाने, फळे आणि बारीक मासे सुद्धा खातात. ज्यामुळे बदकांना खाद्य नेहमी मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध असते.

        भारतामध्ये बदकांच्या पुढील जाती आढळून येतात.इंडियन रनर, सिल्हेट मेटा व व्हाइट ब्रेस्टेड नागेश्वरी. इंडियन रनर बदके पांढऱ्या रंगाची असतात, तर सिल्हेट मेटा बदके तपकिरी रंगाची असून त्यांच्या पंखांची टोके काळी असतात व चोच पिवळी असते. नागेश्वरी जातीच्या बदकांचे शरीर काळ्या रंगाचे असते; पण छाती व गळा पांढरा असतो. बदकांच्या अनेक जाती आहेत.पिनटेल बदक,मलार्ड बदक,स्पॉटबिल बदक,शोव्हेलर,ब्राम्हणी बदक,गुलाबी डोक्याचे बदक. बदके चांगली पोहतात आणि बुड्याही मारतात. जमिनीवर ती डुलतडुलत चालतात. ती वेगाने उडू शकतात. त्यांच्या काही जाती प्रजननासाठी शेकडो किमी. अंतर दूर उडत जातात. पाण्यातील व जमिनीवरील लहान प्राणी, कीटक, धान्य, बी आणि रसाळ मुळे हे त्यांचे अन्न आहे.