ओळख पक्ष्यांची - राजहंस

                                           'एका तळ्यात होती बदके पिले सुरेख',होते कुरुप वेडे पिलू तयात एक' हि कविता आपण ऐकलेली आहे.त्यातल कुरुप वेडे पिलू म्हणजे च राजहंस होय.राजहंस हा पक्षी प्रेमाचा व विश्वासाचा प्रतीक मानला जातो. राजहंसाच्या सौंदर्यामुळे आणि डौलदारपणामुळे त्याला अनेक संस्कृतींमध्ये व विविध धर्मांमध्ये मानाचे स्थान मिळाले आहे.राजहंसाच्या सौंदर्यामुळे आणि डौलदारपणामुळे ललित वाङ्मयात फार पूर्वीपासून स्थान मिळाले आहे आणि त्याच्याबद्दल तो मोत्यांचा चारा खातो. दूध-पाणी मिसळून ठेवल्यास पाणी वगळून फक्त दूध पितो, मरणाची त्याला आधीच चाहूल लागते व त्यानंतर तो स्वर्गीय सुस्वर काढायला सुरुवात करतो वगैरे दंथकथादेखील प्रचलित आहेत.

          जगभरात राजहंस पक्ष्याच्या ६–७ जाती आढळतात. प्रामुख्याने तो समशीतोष्ण प्रदेशात आढळतो. त्याच्या चार जाती उत्तर गोलार्धात, एक जाती ऑस्ट्रेलिया व न्यूझीलंड येथे, तर एक जाती दक्षिण अमेरिकेत आढळते. मात्र आशिया, मध्य अमेरिका, दक्षिण अमेरिका खंडाचा उत्तर भाग व आफ्रिका खंड यांसारख्या उष्ण प्रदेशांत तो निवासी नाही.  इतर सर्व  पाणपक्ष्यांमध्ये राजहंस हा आकाराने सर्वांत मोठा व वजनाने जास्त असतो; इतर कोणताही पक्षी त्याच्याइतक्या वेगाने लांब अंतर पोहू किंवा उडू शकत नाही.

            राजहंस निरनिराळ्या प्रकारचे आवाज काढू शकतात. त्या आवाजावरून त्यांना श्रृंगवाकू , शीळ घालणारा , खोकणारा  अशी निरनिराळी नावे दिलेली आहेत. मूक हंस म्हणून ओळखला जाणारा राजहंसदेखीस फिस्कारल्यासारखा, डुरकल्यासारखा, घोरल्यासारखा असे आवाज काढू शकतो.

                   राजहंसाचे घरटे ओबडधोबड जमिनीवरच्या खळग्यात जमवलेल्या पानांच्या ढिगाऱ्याचे असते. अगदी क्वचित ते लवदार पिसांनी ते आच्छादिलेले असते. मादी एकावेळी सु. ६–८ फिक्कट पिवळट रंगाची अंडी घालते. मादी अंडी उबवते त्यावेळी नर तिचे व अंड्याचे रक्षण करतो क्वचित नरदेखील अंडी उबविण्यास मदत करतो. शत्रूला पळवून लावल्यानंतर विजय जाहीर करण्यासाठी मोठा आवाज करतो. पिल्ले आखूड मानेची असनू त्यांना मऊ लवदार पिसे असतात. पिल्लांचा रंग फिक्कट तपकिरी किंवा फिक्कट पिवळट करडा असतो. जन्मल्यापासून काही तासातच पिल्ले पोहू व उडू शकतात. 

              सामान्यत: राजहंसाचे मोठे थवे आढळतात.साधारणपणे एप्रिलच्या मध्यावर ते घरटे बांधायला सुरुवात करतात. पाणवनस्पती, गवत, पानांचा ढिगारा आदींचा वापर करून ते उंचवट्यावर घरटे बांधतात. घरट्याच्या सभोवताली २०–३० फूट लांबीचा मोठा पाण्याने भरलेला खळगा असेल, हे पाहिले जाते. ज्यामुळे शत्रूपासून संरक्षण मिळते. तिसऱ्या ते चौथ्या वर्षी राजहंस प्रौढ होतो. नैसर्गिक परिस्थितीत राजहंस २०–३० वर्षे, तर पाळल्यास सु. ५० वर्षांपर्यंत जगतो.

                 राजहंस प्रामुख्याने शाकाहारी आहे. तो आपले अन्न पाण्यात व जमिनीवर मिळवितो.  पाणवनस्पती हे त्याचे मुख्य अन्न असून तो पाण्यात बुडी न मारता आपले अन्न खेचून वर काढतो. त्याच्या अन्नात पाणवनस्पतीची मुळे, कंद, खोड व पाने इत्यादींचा समावेश असतो. पिल्ले लहान असताना प्रथिनांचा पुरवठा होण्यासाठी ती पाण्यातील कीटक खातात. ४–६ आठवड्यांनंतर त्यांचा आहार प्रौढ राजहंसाप्रमाणे पूर्णपणे शाकाहारी होतो. पाळलेले राजहंस तृणधान्ये व गवताचे बी देखील खातात.

             राजहंसाची डौलदार लांब मान, निमुळते परंतु मजबूत शरीर व शरीराच्या मागील बाजूस असलेले मोठे पाय ही त्याची लक्षणे आहेत. इतर पाणपक्ष्यांप्रमाणे त्याच्या पायांच्या बोटांमध्ये पडदा असून त्याचा उपयोग पोहताना होतो. चोच मोठी व चपटी असून वेगवेगळ्या जातींमध्ये चोचीच्या रंगांमध्ये बदल दिसून येतात. या पक्ष्यांना दात नसतात; परंतु चोचीला करवतीसारख्या कडा असतात. काही राजहंसांच्या चोचीच्या बुडाशी मोठी मांसल गोळीसारखी वाढ असते. राजहंस संथ परंतु डौलदारपणे पोहतो. तो सावकाशपणे पंख वरखाली करत व आपल्या लांब मानेला पूर्ण ताण देत उडत राहतो. दीर्घ अंतर पार करत तो जास्त उंचीवर जातो व थव्याने इंग्रजी ‘V’ आकारात उड्डाण करत राहतो.