ओळख पक्ष्यांची - कबुतर

 आपल्या  भारत देशामध्ये अनेक प्रकारचे पक्षी आढळतात. जसे कि, पोपट, मैना, कोकीळ, घार, असे अनेक पक्षी दिसून येतात. त्या सर्वांपैकी कबुतर हा एक सर्वसामान्य पक्षी आहे.

               कबुतर हा एक सुंदर पक्षी आहे आणि हा पक्षी संपूर्ण जगात आढळून येतो.  कबुतर या पक्ष्याला पारवा या नावाने सुद्धा ओळखले जाते.सामान्यपणे आकाराने मोठ्या असणार्‍या जातीला कबूतर म्हणतात, तर लहान आकाराच्या जातीला होला म्हणतात. उत्तर व दक्षिण ध्रुवीय प्रदेश वगळता कबूतरे जगभर सर्वत्र आढळतात. उष्ण प्रदेशात ती विपुल असतात.

कबूतराचे अंग गुबगुबीत व आटोपशीर असून त्याच्या शरीरावरील पिसे दाट व मऊ असतात. डोके शरीराच्या मानाने लहान असते. पंख आखूड किंवा लांब असतात. शेपटी टोकदार, गोल किंवा बोथट असून लांबीला कमी-जास्त असते. कबूतराची चोच काहीशी लहान व टोकाला कठिण मात्र बुडाला मऊ असते. पाय बहुधा आखूड असतात. डोळ्यांचा रंग गुंजेसारखा लाल असतो.कबुतर या पक्ष्याला एक चोच असते आणि दोन पंख असतात. हे पंख कबुतराला उडण्यासाठी मदत करतात. कबुतर हा पक्षी साधारणपणे ३० से. मी आकार मानाचे असतात.  हे पक्षी निळ्या, राखाडी व सफेद रंगाचे असतात.

हा पक्षी साधारणपणे मोठी शहरे,खेड्यात,शेतीचे प्रदेश, धान्य कोठारे, रेल्वे स्थानके, जुन्या इमारती व किल्ले याठिकाणी सहज पाहायला मिळतात. कबुतर पक्ष्याच्या पंखांवर दोन काळे आणि रुंद पत्ते असतात. तर शेपटीच्या भागावर काळा रंग असतो. त्यांच्या मानेवर आणि गळ्यावर हिरव्या व जांभळ्या रंगाचे चमकदार ठिपके असतात. कबुतराच्या पंखाखाली पांढरा रंग असतो आणि चोच ही काळ्या रंगाची असते.

कबुतर पक्ष्याचे डोळे आणि पाय हे लाल रंगाचे असतात. नर आणि मादी हे दोन्ही दिसायला सारखेच असतात. कबुतर हा पक्षी गुटूर – गू, गुटूर – गू असा आवाज काढतो. कबुतर हा पक्षी प्रामुख्याने धान्य खातो. जसे कि ज्वारी, पांढरी करडी, काळे हरभरे, शेंगदाणे आणि गहू सुद्धा खातो. कळ्या व छोटी फळे खातो मात्र पुष्कळ जाती कीटक व लहान गोगलगायी खातात. धान्यासोबत कबूतरे बारीक खडेही खातात. 

            कबुतर हा पक्षी भरपूर शांत स्वभावाचा असतो. म्हणून या पक्ष्याला ‘शांतीचे प्रतीक’ असे म्हटले जाते.माणसाने कबूतरांचा अनेक कारणांसाठी उपयोग करून घेतला आहे. प्राचीन काळापासून पाळण्यात आलेल्या प्राण्यांपैकी कबूतर हा एक आहे. कबूतरांचे मांस स्वादिष्ट असल्यामुळे खाण्यासाठी उपयोग करतात. पाश्चात्य देशांत तर हल्ली यांच्या मांसाचा पुरवठा करण्याकरिता कबूतरसंवर्धन हा एक मोठा उद्योग झालेला आहे. रोमन लोकांनी त्याचा अन्न म्हणून वापर करण्याबरोबरच संदेश पाठविण्यासाठी प्रथम उपयोग केला. संदेशवहनासाठी कबूतरांची एक विशिष्ट जातीची निपज केली जाते.  दोन्ही महायुद्धांत कबूतरांचा संदेशवाहक म्हणून उपयोग करण्यात आला. बेल्जियममध्ये कबूतरांचे अनेक क्लब आहेत.  तसेच प्राचीन काळी कबुतरांचा उपयोग हा संदेशवहन करण्यासाठी केला जातो. जसे कि पत्र आणि चिट्ठी नेऊन पोहचवणे. युद्धाच्या वेळी सुद्धा कबुतरांचा उपयोग केला जात असे.

              कबुतर या पक्ष्याचा प्रजनन काळ हा लगबग संपूर्ण वर्षभर असतो. हा पक्षी मिळतील त्या वस्तू एकत्र करून घरटे तयार करतात किंवा इतर पक्ष्यांनी सोडून दिलेले घरटे हे पक्षी वापरतात.कबुतर या पक्ष्याच्या अनेक प्रजाती आहेत. त्यातील कोलंबा येथील लिव्हिया डोमेस्टिका ही प्रजाती सर्वात जास्त माणसाळलेली आहे.

          काही लोक कबुतरांचे पालन – पोषण करतात, ज्याला ‘कबुतर खाना’ असे म्हटले जाते. तसेच या ठिकाणी त्यांचे खाद्य सुद्धा उपलब्ध करून दिले जाते.